आधुनिक काळातील बँकिंग आणि गुंतवणुकीचे मार्ग काळाबरोबर लक्षणीय विकसित झाले आहेत आणि त्यानुसार त्याचे नियम,कायदे आणि आवश्यकता देखील विकसित झाल्या आहेत. त्यातीलच एक KYC!

आपला बऱ्याच वेळा KYC या शब्दाशी संबध आला असेल, नाही का? पण मग, KYC म्हणजे काय? बँका KYC का करतात? बँकांना KYC पूर्ण करण्यासाठी कोणती विविध कागदपत्रे लागतात आणि KYC च्या वेगवेगळ्या काय प्रक्रिया आहेत? या प्रश्नांची उत्तरे या ब्लॉगच्या माध्यमातून पाहूया.

1. KYC म्हणजे काय?

सोप्या शब्दात KYC म्हणजे आपल्या ग्राहकांना जाणून घेणे (क्नो युवर कस्टमर), ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये बँका आणि इतर वित्तीय संस्था त्यांच्याशी आर्थिक व्यवहार करणाऱ्या ग्राहकांची ओळख आणि पत्ता पडताळून पाहतात. ही प्रक्रिया प्रत्येक वित्तीय संस्थेसाठी अनिवार्य आहे आणि रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने ती बंधनकारक केली आहे. खाते उघडणे, म्युच्युअल फंडामधील गुंतवणूक, कर्जासाठी अर्ज करणे, क्रेडीट कार्डसाठी अर्ज करणे, FDs, RDs मध्ये पैसे गुंतवणे इत्यादीसाठी KYC अत्यावश्यक आहे.

2. बँकेत खाते उघडताना KYC करण्यासाठी कोणती कागदपत्रे आवश्यक आहेत?

बँक खाते उघडताना आपण अलीकडील फोटोसह ID आणि पत्ता पुरावा आणि आधार क्रमांक/नोंदणी क्रमांक म्हणून PAN सादर करणे आवश्यक आहे.

3. पत्त्याच्या पुराव्यासाठी KYC कागदपत्रे कोणती?

• विजबिल (तीन महिन्यांपेक्षा जुने नको)
• टेलिफोन बिल (तीन महिन्यांपेक्षा जुने नको)
• पाण्याचे बिल (तीन महिन्यांपेक्षा जुने नको)
• पासपोर्ट
• वाहन परवाना
• मतदाराचे कार्ड
• वैध भाडे करार
• ICAI, ICWAI, ICSI, बार कौन्सिल इत्यादी महाविद्यालयांनी प्रिंट करून जारी केलेली पत्त्यासहित वैध ओळखपत्रे सुद्धा KYC पत्ता पुरावा म्हणून मानली जाऊ शकतात.

4. ओळख पुराव्यासाठी लागणारी कागदपत्रे कोणती?

• मतदार ID कार्ड
• पासपोर्ट
• आधार कार्डवरून मिळणारा UID
• फोटो असलेले PAN कार्ड
• राज्य किंवा केंद्र सरकार, नियामक संस्था इत्यादींनी जारी केलेली दस्तऐवज धारकाचा फोटो असलेली कागदपत्रे.
• ICAI, ICWAI, ICSI, बार कौन्सिल इत्यादी महाविद्यालयांनी जारी केलेली वैध ओळखपत्रे सुद्धा KYC पत्ता पुरावा म्हणून मानली जाऊ शकतात.
• एखादया व्यक्तीचे नाव आणि पत्ता असलेले वैध क्रेडीट किंवा डेबिट कार्ड

5. KYC पडताळणीचे विविध प्रकार कोणते?

KYC पडताळणीचे दोन प्रकार – आधार-आधारित KYC आणि वैयक्तिक KYC. KYC पडताळणीचे हे दोन्ही प्रकार पाहू.

आधार-आधारित KYC

आधार-आधारित KYC ऑनलाईन करता येते. जर आपल्याकडे इंटरनेट कनेक्शन असेल तर तुम्ही आधार-आधारित KYC करू शकता. तथापि, प्रक्रिया करण्यासाठी आपणास आपल्या मूळ आधार कार्डाची एक प्रत स्कॅन करून अपलोड करण्याची आवशक्यता आहे.

म्युच्युअल फंडाच्या गुंतवणुकीचे उदाहरण पाहूया. जर तुम्हाला एखादया विशिष्ट म्युच्युअल फंडामध्ये गुंतवणूक करायची असेल आणि आधार-आधारित KYC करायची असेल तर तुम्ही प्रतिवर्षी केवळ रुपये 50,000/- गुंतवू शकता. तथापि, आपण अधिक गुंतवणूक करणार असाल तर आपल्याला वैयक्तिक KYC पडताळणी करावी लागेल.

वैयक्तिक KYC पडताळणी

नावाप्रमाणेच, वैयक्तिक KYC पडताळणी ही ऑफलाईन म्हणजेच वैयक्तिकरित्या करतात. वैयक्तिकरित्या KYC पडताळणी पूर्ण करण्यासाठी तुम्हाला KYC कियोस्क किंवा बँकेला भेट देण्याची गरज आहे आणि आधार बायोमेट्रिक्सवरून आपली ओळख पटवणे आवश्यक आहे. तथापि, आपल्याला स्वतःहून बँकेत जाणे शक्य नसेल तर आपण आपल्या बँक प्रतिनिधीला किंवा तृतीय पक्षाच्या विक्रेत्याला कॉल करून KYC प्रतिनिधीला आपल्या निवास स्थानी किंवा ऑफिसमध्ये पाठविण्याची विनंती करून KYC प्रक्रिया पूर्ण करू शकता.

आजकाल आणि विशेषतः या कोव्हीड महामारीच्या काळामध्ये बँका किंवा वित्तीय संस्था व्हिडिओ कॉलवरून आपली KYC प्रक्रिया पूर्ण करतात, ज्यामध्ये विनंतीनुसार आपण आपले आधार कार्ड आणि इतर कागदपत्रे दाखविणे आवश्यक आहे.

6. आपण KYC पूर्ण केल्यानंतर देखील आपल्याला वेळोवेळी KYC करणे आवश्यक असते का?

होय. बँकांना त्यांची KYC रेकॉर्ड्स वेळोवेळी अद्यतनित करणे गरजेचे असते. त्याची दोन करणे आहेत. प्रथम ग्राहकांच्या खात्याविषयी फसवणूक रोखणे हा त्यांच्या उपायांचा एक भाग आहे आणि दुसरे,बँक खात्यांवरील चालू कामाचा हा एक भाग आहे. खात्याचा प्रकार आणि बँकेच्या जोखीम प्रक्रियेसारख्या घटकांनुसार आपले KYC रेकॉर्ड अद्यतनित करण्यासाठी बँकेचा आपल्याला कॉल करण्याचा किंवा संपर्क साधण्याचा कालावधी बदलतो. परंतु, त्यांची KYC रेकॉर्ड अद्यतनित करण्यासाठी बँक आपल्याशी नक्कीच संपर्क साधू शकते.

7. आपण बँकेत उघडलेल्या प्रत्येक खात्यासाठी KYC प्रक्रिया पूर्ण करणे आवश्यक आहे का?

नाही. जेव्हा आपण एखादया बँकेत KYC – अनुपालन खाते उघडता केवळ तेव्हाच सर्वप्रथम KYC करणे आवश्यक असते. त्याच बँकेत नवीन खाते उघडताना आपल्याला तीच कागदपत्रे परत सादर करण्याची आवशक्यता नसते.

KYC ही एक अत्यावश्यक प्रक्रिया आहे, ज्यामुळे बँक आणि वित्तीय संस्थांना त्यांच्या ग्राहकांच्या ओळखीची पडताळणी करण्यास मदत होते. ही प्रक्रिया बँकांच्या सुरक्षेच्या दृष्टीकोनातून महत्वाची आहे आणि अशाप्रकारे फसवणूक, बनावट ओळख अशासारख्या सुरक्षिततेच्या चिंता टाळल्या जातात. या ब्लॉगमध्ये आपणास KYC विषयी पुरेशी माहिती मिळाली असेल अशी आम्ही आशा करतो. अधिक अद्यतनांसाठी अर्थशिक्षण पोर्टलचे अनुसरण करत रहा.

पर्मनंट अकाऊंट नंबर ज्याला PAN म्हणून ओळखले जाते, ही एक इलेक्ट्रॉनिक प्रणाली आहे ज्यामध्ये विशिष्ट PAN वरून एखादया ठराविक व्यक्तीची किंवा कंपनीची कर संबंधित माहिती नोंदवली जाते. PAN हा वैशिष्ट्यपूर्ण क्रमांक आहे आणि म्हणूनच कर भरणाऱ्या दोन व्यक्ती, कंपनी किंवा संस्थांमध्ये एकच PAN असू शकत नाही. आता आपण PAN कार्डचे फायदे,PAN अर्ज करण्याची प्रक्रिया, PAN अर्ज करण्यासाठी आवश्यक कागदपत्रे इत्यादी काही प्रश्न पाहू.

1. PAN चे विविध प्रकार कोणते?

PAN च्या विविध प्रकारांमध्ये

• वैयक्तिक कंपनी
• ट्रस्ट
• सोसायटी
• HUF
• हिंदू अनडिव्हायडेड फॅमिली
• परदेशी
• भागीदारी/संस्था

2. PAN कोण जारी करते?

भारत सरकारच्या आयकर विभागाकडून PAN जारी केले जाते.

3. PAN आजीवन आहे का?

होय, PAN ची वैधता आजीवन आहे.

4. PAN कार्डसाठी अर्ज करण्यास लागणारी वेगवेगळी कागदपत्रे कोणती?

PAN साठी अर्ज करण्यास आपल्याला दोन प्रकारची कागदपत्रे सादर करावी लागतात – पत्त्याचा पुरावा (POA) आणि ओळख पुरावा (POI).

वैयक्तिक	POA/ POI – पासपोर्ट, मतदार ID, वाहन परवाना, आधार
ट्रस्ट	चॅरिटी कमिशनरने जारी केलेल्या ट्रस्ट डीडची किंवा नोंदणी क्रमांकाच्या दाखल्याची प्रत.
कंपनी (भारतात नोंदणीकृत)	कंपनी निबंधक – नोंदणी प्रमाणपत्र जारी करते.
हिंदू अनडिव्हायडेड फॅमिली	HUF च्या प्रमुखांनी HUF आणि POA आणि POI चा तपशील
सोसायटी	सहकारी संस्थांच्या निबंधक किंवा धर्मादाय आयुक्तांकडून नोंदणी क्रमांकाचे प्रमाणपत्र
भागीदारी/संस्था (LLP)	संस्था किंवा मर्यादित उत्तरदायित्व भागीदारी व भागीदारी करारनामाद्वारा निबंधकाने जारी केलेले नोदणीकृत प्रमाणपत्र

वरील घटकांव्यतिरिक्त,परदेशी नागरिक देखील PAN कार्डसाठी अर्ज करू शकतात. हे करण्यासाठी त्यांना भारत सरकारने जारी केलेला पासपोर्ट, PIO/ OCI , राहत्या देशाचे बँक स्टेटमेंट आणि भारतात NRE बँक स्टेटमेंटची एक प्रत सादर करणे आवश्यक आहे.

5. PAN साठी अर्ज कसा करावा?

आपण PAN साठी ऑनलाइन किंवा ऑफलाइन प्रक्रियेवरून अर्ज करू शकता. PAN साठी ऑनलाइन अर्ज कसा करायचा आणि PAN ऑफलाईन अर्ज करण्यासाठी टप्प्या टप्प्याने प्रक्रिया पाहूया.

ऑनलाइन PAN अर्ज प्रक्रिया

• NSDL किंवा UTIITSL च्या वेबसाईटवर जा
• त्यामध्ये दिलेल्या तपशिलांसह आवश्यक फॉर्म भरा
• आवश्यक कागदपत्रे सादर करा आणि प्रक्रिया शुल्क भरा
• प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर अधिकारी दिलेल्या पत्त्यावर PAN कार्ड पाठवतील

ऑफलाईन PAN अर्ज प्रक्रिया

• अधिकृत PAN केंद्राला भेट दया आणि PAN अर्ज मिळवा
• अर्जाचा फॉर्म भरा
• आवश्यक कागदपत्रे जोडा
• प्रक्रिया शुल्क भरून फॉर्म सादर करा
• प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर अधिकारी आपण दिलेल्या पत्त्यावर PAN कार्ड पाठवतील

6. PAN साठी अर्ज करताना किती खर्च येतो?

PAN साठी अर्ज करण्याचे शुल्क हे रुपये 93/-+ GST इतके आहे. तर भारतीय संप्रेषणाच्या पत्त्यासाठी एकूण किंमत रुपये 110/- आहे.

7. PAN कार्ड हरवल्यास PAN साठी पुन्हा अर्ज कसा करावा?

आपले PAN कार्ड हरवले, आता काय करायचे? काही हरकत नाही, असे झाल्यास घाबरू नका किंवा त्रास करून घेऊ नका. आपण PAN कार्डच्या नक्कल प्रतीसाठी ऑनलाइन किंवा ऑफलाइन अर्ज करू शकता. पहिल्यावेळी PAN कार्डसाठी अर्ज करताना आपण केलेल्या जवळपास त्याच प्रक्रियेचे अनुसरण करा. NSDL किंवा UTIITSL च्या वेबसाईटवर जा, आपण भारतीय नागरिक असल्यास फॉर्म 49-A भरा किंवा परदेशी असल्यास फॉर्मफॉर्म 49-AA भरा, PAN कार्डच्या नक्कल प्रतीसाठी ऑनलाइन पैसे भरा. अधिकारी आपले PAN कार्ड 45 दिवसांच्या आत पाठवतील.

8. आपल्याला PAN कार्डची आवशक्यता का आहे?

PAN असल्याने बऱ्याच आवश्यक प्रक्रिया सोप्या आणि जलद झाल्या आहेत. त्याप्रमाणे, PAN कार्डच्या काही लाभांमध्ये खालील घटक समाविष्ट आहेत.

• पत्त्याचा पुरावा
• ओळखीचा पुरावा
• व्यवसाय नोंदणी
• कर भरणे
• फोन कनेक्शन मिळवणे
• गॅस कनेक्शनसाठी अर्ज करणे
• डिमॅट खाते उघडणे
• म्युच्युअल फंडामध्ये गुंतवणूक करणे
• बँक खाते उघडण्यास आणि चालवण्यास पात्र होणे
• आर्थिक व्यवहार करणे
• कर परताव्याचा दावा करणे

PAN कार्डसाठी अर्ज केल्यास आपणास अनेक मार्गांनी लाभ होतात. एक प्रकारे त्यावरून आपली विश्वासार्हता प्रस्थापित होते आणि आपण भारताचे जबाबदार नागरिक असल्याचे दर्शविले जाते. म्हणून आपल्याकडे अद्याप PAN कार्ड नसेल तर आपण त्यासाठी अर्ज करणे आवश्यक आहे. त्यामुळे वरील लाभांकरिता पात्र होण्यासाठी ते मिळवा. आर्थिक साक्षरतेबद्दल अधिक माहितीसाठी आमच्या ब्लॉग स्पेसचे अनुसरण करा.  

डिजिटल-युगाच्या बँकिंग क्षेत्रातील सुजाण ग्राहक म्हणून आपल्याला NEFT, RTGS आणि IMPS या संज्ञा माहित असणे आवश्यक आहे. अर्थातच या सर्व संज्ञा ऑनलाईन निधी हस्तांतरणाशी निगडीत आहेत. तथापि, यामधील प्रत्येक संज्ञा काय आहे याचा स्वतंत्रपणे आपण काही विचार केला आहे का? प्रत्येकाचे फायदे आणि तोटे, ते एकमेकांपेक्षा कसे वेगळे आहेत आणि ते कसे वापरावे? आपल्याला याविषयी काही माहिती नसेल तर अर्थशिक्षणाच्या या ब्लॉगवरून त्याची उत्तरे मिळतील.

NEFT

NEFT म्हणजे काय?

RBI ने ओळख करून दिल्याप्रमाणे, NEFT म्हणजे नॅशनल इलेक्ट्रॉनिक फंड ट्रान्स्फर. यामुळे भारतात कोठेही त्वरित पैसे हस्तांतरित करता येतात. तथापि, NEFT वरून निधी हस्तांतरण सुलभ होण्यासाठी, त्यात गुंतलेल्या बँकांच्या शाखा NEFT सक्षम असणे गरजेचे आहे. आता आपण NEFT बाबत काही साधक आणि बाधक बाबी पाहूया.

NEFT चे फायदे आणि तोटे

NEFT चे फायदे

• रीअल-टाईमच्या जवळपास निधी हस्तांतरण
• सुरक्षित निधी व्यवस्था
• ईमेल/SMS वरून लाभकर्त्याच्या खात्यावर पाठवलेल्या जमेचे सकारात्मक पुष्टीकरण
• वर्षभर 24/7 निरंतर उपलब्ध

NEFT चे तोटे

• ही पद्धत सुरक्षित आहे, पण ऑनलाईन निधी हस्तांतरण प्रणाली म्हणून हॅकिंगची शक्यता असल्याने डेटा असुरक्षित राहतो.
• ऑनलाईन निधी हस्तांतरण प्रणालीसंबंधी माहिती नसलेले लोक NEFT वरून निधी हस्तांतरण करू शकत नाहीत.

ऑनलाईन निधी हस्तांतरणासाठी NEFT कसे वापरावे?

आता दहा सोप्या पायऱ्यांचे अनुसरण करून NEFT हस्तांतरण कसे करायचे ते पाहू.

1. आपल्या बँकेच्या इंटरनेट बँकिंग पृष्ठावर साइन इन करा

2. मुख्य स्क्रीनवरील निधी हस्तांतरण पर्यायावर क्लिक करा

3. NEFT पर्याय निवडा

4. दिलेल्या यादीतून योग्य लाभार्थी निवडा

5. लाभार्थीचे नाव आधीपासून समाविष्ट केले नसेल तर ते “लाभार्थी समाविष्ट करा” बटणावर क्लिक करा

6. लाभार्थीचा आवश्यक तपशील प्रविष्ट करून, त्याचे सत्यापन करून पुष्टी करा

7. नवीन लाभार्थीचे नाव समाविष्ट केल्याची पुष्टी करण्यासाठी आपल्या नोंदणीकृत मोबाइल नंबरवर चार अंकी OTP येईल

8. लाभार्थीचे नाव खात्यामध्ये समाविष्ट केले जाईपर्यंत प्रतीक्षा करा

9. आता लाभार्थीचे नाव निवडा आणि बँक खाते निवडा ज्यामधून पैसे हस्तांतरित केले जातील

10. योग्य रक्कम प्रविष्ट करा आणि NEFT हस्तांतरण सुरु करण्यासाठी पुष्टी करा बटणावर क्लिक करा

RTGS

RTGS म्हणजे काय?

RBI ने 2004 मध्ये ही सेवा सुरू केली, RTGS हे रिअल टाइम ग्रॉस सेटलमेंटचे संक्षिप्त रूप आहे. रिअल टाइममुळे हे निरंतर रिअल-टाईममधेच निधी हस्तांतरण शक्य होते, ज्यामुळे बँकेकडून त्यांना मिळालेल्या प्रक्रियेच्या सूचनांचा संदर्भ मिळतो. दुसरीकडे, ग्रॉस सेटलमेंट म्हणजे निर्देशांच्या आधारे सूचनेवर निधी हस्तांतरण सूचना हाताळणे होय.

RTGS चे फायदे आणि तोटे

RTGS चे फायदे

• RTGS हस्तांतरणासाठी कमाल मर्यादा नाही
• पूर्ण-दिवस निधी हस्तांतरणाची उपलब्धता
• बँक शाखेतून रिअल-टाईममध्ये निधी हस्तांतरणाची सक्षमता
• डिमांड ड्राफ्ट किंवा प्रत्यक्ष धनादेश जारी करण्याची आवशक्यता दूर करणे
• हस्तांतरणासाठी कोणतेही शुल्क किंवा मूल्य नाही
• पैसे कधीही आणि कोठूनही हस्तांतरित करता येऊ शकतात

RTGS चे तोटे

• RTGS करण्यासाठी किमान रक्कम रुपये 2 लाख आहे ज्याला वरची मर्यादा नाही
• हे आपल्या ग्राहकांना संबंधित व्यवहाराचा मागोवा घेण्याची परवानगी देत नाही

RTGS हस्तांतरण कसे करावे?

ऑनलाइन RTGS हस्तांतरण करण्याच्या पायऱ्या पाहूया.

1. आपल्या बँकेच्या इंटरनेट बँकिंगमध्ये साइन इन करा

2. वेबसाईटच्या मुखपृष्ठावर निधी हस्तांतरणावर क्लिक करा

3. लाभार्थीचे पर्याय निवडा

4. उपलब्ध इंटर-बँक देयकाच्या पर्यायामधून RTGS पर्याय निवडा

5. आवश्यक तपशिलासह नमूद करताना लाभार्थीचे नाव समाविष्ट करा

6. अटी आणि नियम स्वीकारा यावर क्लिक करून पुष्टी करा

7. मोबाइल नंबरवर आपल्याला अत्यंत-सुरक्षित पासवर्ड मिळेल

8. लाभार्थ्यास अधिकृत करण्यासाठी तो पासवर्ड प्रविष्ट करा.

9. लाभार्थीचे नाव समाविष्ट करण्यासाठी सुमारे 30 मिनिटे ते काही तास लागतात

10. एकदा लाभार्थीचे नाव समाविष्ट झाले की निधी हस्तांतरण/देयक हस्तांतरण टॅबवर जा आणि RTGS वर क्लिक करा

11. आवश्यक रक्कम प्रविष्ट करा आणि योग्य लाभार्थी निवडा

12. अटी आणि नियम स्वीकारा यावर क्लिक करा आणि हस्तांतरणाची प्रक्रिया करण्यासाठी पुष्टी करा

IMPS

IMPS म्हणजे काय?

IMPS हे इमिजिएट पेमेंट सर्व्हिस याचे संक्षिप्त रूप आहे. RBI आणि NPCI यांनी याची सुरवात केली आणि नंतर 2010 मध्ये पायलट प्रकल्पाच्या माध्यमातून चार प्रमुख बँकांसह याची सुरुवात केली. तथापि, गेल्या काही वर्षांमध्ये 150 पेक्षा अधिक बँकांमध्ये याचा वापर होऊ लागला आहे. यामुळे लॅपटॉप आणि मोबाइलवरून निधी त्वरित हस्तांतरित करता येतो आणि ही सेवा निरंतर उपलब्ध असते. IMPS हस्तांतरणासाठी बँका नाममात्र शुल्क आकारले जाते.

IMPS हस्तांतरणाचे फायदे आणि तोटे

IMPS हस्तांतरणाचे फायदे

• 24/7 उपलब्ध
• त्वरित निधी हस्तांतरण
• IMPS हस्तांतरण ऑनलाइन उपलब्ध आहे.
• इंट्राबँक आणि इंटरबँक हस्तांतरणाची उपलब्धता
• हस्तांतरणावर किमान रक्कम नाही.
• SMS, मोबाइल, नेट बँकिंग, ATM इत्यादी हस्तांतरण उपलब्ध आहे –

IMPS हस्तांतरणाचे तोटे

• कमाल हस्तांतरणावर मर्यादा आहे

IMPS हस्तांतरण कसे करावे?

इथे पायरी पायरीने IMPS हस्तांतरण प्रक्रिया आहे.

1. आपल्या बँकेच्या नेट बँकिंग पोर्टल किंवा वेबसाईटवर लॉग इन करा.

2. निधी हस्तांतरण पर्यायावर जा.

3. प्राप्तकर्त्याचा MMID आणि मोबाइल नंबर प्रविष्ट करा. तथापि, आपण आधार खाते क्रमांक किंवा IFSC क्रमांक देखील प्रविष्ट करू शकता.

4. हस्तांतरण रक्कम प्रविष्ट करा

5. हस्तांतरण विनंती प्रमाणित करण्यासाठी आपला PIN प्रविष्ट करा

6. आपणास आणि प्राप्तकर्त्यास निधी हस्तांतरण पूर्ण झाल्याचे SMS पुष्टीकरण प्राप्त होते.

ऑनलाईन बँकिंगने बँकिंग क्षेत्रामध्ये परिवर्तन घडवून आणले आहे तसेच आर्थिक व्यवहार पूर्ण होण्याचा वेग आणि सोयीच्या बाबतीत RTGS, IMPS आणि NEFT ने बँकिंगमध्ये बदल घडवून आणण्यात महत्वाची भूमिका बजावली आहे. या ब्लॉगवरून आपणास NEFT, RTGS, आणि IMPS विषयी पुरेशी मुलभूत माहिती मिळाली आहे अशी आम्ही आशा करतो. आर्थिक साक्षरतेविषयीच्या अधिक माहितीसाठी या ब्लॉग स्पेसचे अनुसरण करत रहा.

बँकिंग प्रकिया भारतासाठी नवीन नाही. 200 वर्षाहून जास्त काळ ही प्रणाली देशाच्या आर्थिक परीसंस्थेचा भाग राहिली आहे. हे अशा क्षेत्रांपैकी एक क्षेत्र आहे जे अनेक वर्षांपासून विकसित होत आले आहे आणि काळानुसार अद्ययावत होत राहिले आहे.

बँकिंग आता आपल्या जीवनशैलीचा आणि आपल्या आर्थिक उलाढालींचा अविभाज्य भाग आहे. याचे कारण आपण बँकेवर जास्त विश्वास ठेवतो. तथापि आपल्याकडे बरेच लोक आहेत, ज्यांना बँका कशा आहेत, बँकेचे प्रकार, विविध राष्ट्रीयकृत, खाजगी बँका इत्यादीसारख्या बँकिंग मुलभूत गोष्टींबद्दल माहिती नाही. अर्थशिक्षण या ब्लॉगच्या माध्यमातून भारतातील बँकिंगच्या अशा काही आवश्यक बाबींविषयी चर्चा केली आहे. या ब्लॉगमुळे लोकांच्या बँकिंगच्या ज्ञानात भर पडेल अशी आम्ही आशा करतो.

बँक म्हणजे काय?

बँक ही एक अधिकृत आणि परवानाधारक वित्त्तीय संस्था असून, या माध्यमातून आपल्या ठेवी प्राप्त करण्यास, त्या ठेवण्यास, आवश्यकतेनुसार ग्राहकांना पैसे काढण्यास आणि कर्ज घेणे शक्य होते. याव्यतिरिक्त, बँका संपत्ती व्यवस्थापन, लॉकर्स, चलन विनिमय इत्यादीसारख्या वित्तीय सेवा देखील देतात. भारतामध्ये देशातील बँकिंग प्रणाली भारतीय रीझर्व्ह बँकेकडून (RBI) नियंत्रित केली जाते ,जी भारताची केंद्रीय आणि नियामक संस्था आहे.

भारतात विविध प्रकारच्या कोणत्या बँका आहेत?

भारतात बँकांचे खालीलप्रमाणे वर्गीकरण केले आहे.

व्यावसायिक बँका

भारतात व्यावसायिक बँकांचे नियमन बँकिंग नियमन कायदा 1949 द्वारे केले जाते. या बँकांचे उद्दिष्ट नफा कमावणे हे आहे. मुलभूतपणे, त्या ठेवी स्वीकारतात आणि कॉर्पोरेट, सरकार आणि सामान्य लोकांना कर्ज देतात. व्यावसायिक बँकांमध्ये सार्वजनिक क्षेत्रातील बँका, खाजगी क्षेत्रातील बँका, परदेशी बँका आणि ग्रामीण क्षेत्रातील बँका यांचा समावेश असतो.

लघु वित्त बँका

नावाप्रमाणेच लघु वित्त बँकांचे सूक्ष्म उद्योग, अल्पभूधारक शेतकरी आणि बरेच लघु उद्योग आणि असंघटीत क्षेत्रांना वित्त पुरवण्याचे उद्दिष्ट आहे. या बँका बँकिंग नियमन कायदा 1949 च्या कलम 22 अंतर्गत परवानाकृत आहेत आणि RBI कायदा 1934 आणि FEMA च्या तरतुदीनुसार त्यांचे नियंत्रण होते. लघु वित्त बँका, लघु उद्योगांना पाठींबा देतात आणि म्हणूनच भारतीय अर्थव्यवस्थेमध्ये महत्वाचे योगदान देतात.

सहकारी बँका

सहकारी अधिनियम 1912 अंतर्गत नोंदणीकृत आणि निवडून दिलेल्या व्यवस्थापकीय समितीतर्फे चालवणाऱ्या बँकांना सहकारी बँका असे म्हणतात. या बँका ना-नफा, ना-तोटा तत्वावर चालतात आणि त्यांच्या लाक्ष्यित विभागात प्रामुख्याने लघु उद्योग, उद्योजक, उद्योग आणि शहरातील स्वयंरोजगार करणारे लोक समाविष्ट असतात. सहकारी बँकासुद्धा भारतातील ग्रामीण भागांमध्ये सेवा पुरवितात. शेती, हॅचरी यासारख्या उपक्रमांमध्ये सहभागी असलेल्या लोकांसहित हा विभागामध्ये ग्राहकांचा समावेश होतो.

 पेमेंट्स बँका

पेमेंट्स बँक हा भारताच्या बँकिंग कॉसमॉसमध्ये तुलनेने नवीन विभाग आहे आणि याची संकल्पना RBI ने मांडली होती. सध्या, पेमेंट बँकामध्ये प्रति ग्राहक रुपये 1 लाखापर्यंत मर्यादित ठेव आहे. या बँका नेट बँकिंग, मोबाईल बँकिंग, ATM कार्ड्स आणि डेबिट कार्ड्स अशा विविध प्रकारच्या इतर सेवा देतात.

राष्ट्रीयकृत, खाजगी क्षेत्र, विदेशी बँका आणि भारतातील लघु वित्त बँका

बँकांच्यापुढील वर्गीकरणामध्ये, आपण यापूर्वी पाहिलेल्या श्रेणींमध्ये मोडणाऱ्या काही बँकाचा विचार करूया.

राष्ट्रीयकृत बँका:

बँक ऑफ इंडिया, स्टेट बँक ऑफ इंडिया, बँक ऑफ महाराष्ट्र, इंडियन बँक, युनिअन बँक ऑफ इंडिया, सेन्ट्रल बँक ऑफ इंडिया, इंडियन ओव्हरसीझ बँक, बँक ऑफ बरोडा, पंजाब नॅशनल बँक, कॅनरा बँक आणि पंजाब आणि सिंध बँक आणि UCO बँक

खाजगी क्षेत्रातील बँका:

HDFC बँक, ICICI बँक, IDFC बँक, IDBI बँक, बंधन बँक, अॅक्सिस बँक, करुर व्यास बँक, कर्नाटक बँक, जम्मू आणि काश्मीर बँक, इंडसइंड बँक, फेडरल बँक इत्यादी.

विदेशी बँका:

BNP परीबास, HSBC बँक, कतार नॅशनल बँक (QPSC), बँक ऑफ अमेरिका, JP मॉर्गन चेस बँक NA, क्रेडीट अॅग्रीकॉल कॉर्पोरेट आणि इन्व्हेस्टस्टमेंट बँक, डॉइच बँक अशा अनेक.

लघु वित्त बँका:

कॅपिटल स्मॉल फायनान्स बँक लि., जना स्मॉल फायनान्स बँक लि., उत्कर्ष स्मॉल फायनान्स बँक लि., इक्विटाज स्मॉल फायनान्स बँक लि., इत्यादी.

भारतातील बँकांनी पुरवलेल्या सुविधा

बँकिंग सुलभ करणे आणि बँकिंग अनुभव वाढवणे यासाठी बँक आपल्या ग्राहकांना विविध सुविधा पुरवितात. आपण सर्वात महत्वपूर्ण पाच गोष्टींचा थोडक्यात आढावा घेऊ.

1. बँकर्स चेक

बँकर्स चेक ही पे ऑर्डर आहे जी बँक स्वतः देयकाच्या खात्यामधून आवश्यक रक्कम काढून त्यास जारी करतो. बँकेमधून पैसे पाठवण्याच्या एका पद्धतीमध्ये ती आहे. ज्या व्यक्तीला किंवा कंपनीला पैसे द्यायचे आहेत आशा व्यक्तीच्या किंवा कंपनीच्या नावाने बँकर धनादेश जारी करतात. ग्राहक बँकेला या सेवेसाठी कमिशन देतात. ही सुविधा स्थानिक पेमेंट देण्यासाठी वापरली जाते.

2. NEFT (नॅशनल इलेक्ट्रॉनिक फंड्स ट्रान्स्फर)

NEFT ही आधुनिक काळातील इलेक्ट्रॉनिक निधी हस्तांतरण पद्धत आहे ज्यामध्ये एका बँकेतून दुसऱ्या बँकेत ऑनलाईन पद्धतीने निधी हस्तांतरण करता येते. NEFT ला कोणतीही किमान आणि कमाल निधी हस्तांतरण मर्यादा नसते. ज्यांची बँक खाती आहे असे लोक ही सुविधा वापरतात. तथापि, खाते नसलेल्या लोकांनाही याचा लाभ घेता येतो. नंतरच्या प्रकरणात, एखादी व्यक्ती NEFT-सक्षम शाखेत रोख जमा करते आणि NEFT मार्फत निधी हस्तांतरण करण्याची सूचना जारी करते.

3. बँक ड्राफ्ट

बँक ड्राफ्ट सुविधेचा वापर करून ग्राहक, केवळ खातेदार इतर ठिकाणी पैसे पाठवू शकतात. बँकेने केलेल्या विनंतीप्रमाणे खातेधारकांना तपशीलांसह विशिष्ट प्रोफार्मा भरणे आवश्यक आहे.

बँक आपल्या खात्यात आवश्यक रकमेसह डेबिट केल्यावर बँक ड्राफ्ट जारी करते. पुढे ग्राहक ज्याला पैसे देणार आहे त्याला ड्राफ्ट पाठवतो. ड्राफ्ट प्राप्तकर्ता त्याचा ड्राफ्ट बँकेत जमा करतो आणि बँक निर्दिष्ट रक्कम त्याच्या खात्यात जमा करते. बँक ज्या शाखेत ड्राफ्ट देय असेल, त्या शाखेला त्याबद्दल माहिती देते. तथापि, बँक ड्राफ्ट ही खूप वेळकाढू प्रक्रिया आहे आणि त्यामध्ये मोठ्या प्रमाणावर शुल्क समाविष्ट असते.

4. कॅश-क्रेडीट

कॅश-क्रेडीट ही आणखी एक महत्वपूर्ण सुविधा आहे ज्यात बँक ग्राहकाची सध्याची मालमत्ता, स्थिर मालमत्ता इत्यादींनुसार ग्राहकाला कर्ज देते. मालमत्तेवर कर्ज देताना बँका, बँकर्सच्या बाजूने ती गहाण ठेवतात.

5. RTGS (रिअल टाईम ग्रॉस सेटलमेंट)

RTGS म्हणजे रिअल-टाइम आणि ग्रॉस बेसिसवर निधी हस्तांतरण. RTGS मध्ये व्यवहारासाठी प्रतीक्षा कालावधी नसतो. प्रक्रिया सुरू झाल्यानंतर लगेच प्रणालीवरून व्यवहार सुनिश्चित केला जातो. पुढे, एकूण सेटलमेंट म्हणजे दुसरा कोणताही व्यवहार मधे न आणता किंवा घोळ न घालता, एकास एक या आधारावर हा व्यवहार ठरवणे होय. परंतु हे लक्षात घेतले पाहिजे की RTGS पेमेंट्स अंतिम आणि अपरिवर्तनीय आहेत आणि देशाच्या मध्यवर्ती बँकेमार्फत केली जातात आणि देखरेख किंवा नियंत्रितही त्यामार्फत केली जातात.

ऑनलाईन बँकिंग म्हणजे काय?

ऑनलाईन बँकिंग हा बँकिंगचा सर्वात नवीन प्रकार आहे. यात इलेक्ट्रॉनिक माध्यमाद्वारे बँकिंग करणाऱ्या ग्राहकांचा समावेश आहे. ही वन क्लिक बँकिंग ही एक अशी सुविधा आहे ज्यामुळे ग्राहकांना डेस्कटॉप, लॅपटॉप, स्मार्टफोन, टॅबलेटवरून निधी हस्तांतरित करणे, बिले भरणे,बँक खाती उघडणे, खात्याचे स्टेटमेंट पाहणे, सेवेसाठी विनंती करणे, विविध उत्पादनांची माहिती घेणे, बँकेच्या ऑफरची माहिती घेणे, कर्जासाठी अर्ज करणे इत्यादी गोष्टी करणे शक्य होते.

ऑनलाईन बँकिंग अंतर्गत असलेल्या काही सेवांमध्ये इलेक्ट्रॉनिक निधी हस्तांतरण (IMPS, RTGS, NEFT, इत्यादी.), ATMs, मोबाइल बँकिंग, आणि बऱ्याच इतर सेवांचा समावेश आहे. बँकिंगचा हे सोयीस्कर स्वरूप आहे कारण यामुळे 24/7 बँक खात्यात प्रवेश मिळतो, कधीही आणि कोठेही डिजिटल पेमेंट करता येते, व्यवहाराबद्दल त्वरित सूचना पाठवता येते आणि सतर्क करता येते, रोख रक्कम बाळगणे आणि रोख व्यवहार करणे हे टाळण्यासाठी ग्राहकांना मदत होते.

अर्थशिक्षणाविषयी

अर्थशिक्षण हा एक FinTech चा उपक्रम आहे ज्याचा हेतू स्थानिक साक्षरतेच्या भाषांमध्ये बँकिंग, वित्त आणि वित्तीय तंत्रज्ञानाशी संबंधित अनेक मुलभूत आणि आधुनिक संकल्पना स्पष्ट करून आर्थिक साक्षरता वाढवणे हा आहे. वाढती आर्थिक साक्षरता एखाद्या विशिष्ठ समाजामधे फरक घडवू शकेल अशी आशा करायला काहीच हरकत नाही.

बँकेकडून प्रत्येक ग्राहकासाठी देण्यात येणाऱ्या मूलभूत सेवा म्हणजे ठेव स्वीकारणे, खातेदाराच्या खात्यात ती (ठेव) जमा करणे, आणि उपलब्ध जमा रकमेवर खातेदारास आवश्यकतेनुसार रक्कम काढण्याची परवनागी देणे. त्यानुसार, या ब्लॉगमध्ये ग्राहकांशी संबंधित विविध बँकिंग कार्यांविषयी माहिती दिलेली आहे. यामध्ये पैसे काढण्याच्या पद्धती, पासबुक्स, डिमांड ड्राफ्ट, आदाता चेक, धारक चेक इत्यादींचा समावेश आहे. चला तर मग, सुरुवात करूया!

पैसे काढणे म्हणजे काय?

नावामध्ये उल्लेख केल्याप्रमाणेच, पैसे काढणे म्हणजे एखादया विशिष्ट खात्यातून पैसे काढण्याच्या क्रियेचा संदर्भ. पैसे काढण्याच्या पद्धती अनेक वर्षांमध्ये विकसित झाल्या आहेत. दोन दशकांपूर्वी, स्वयंचलित टेलर मशीन्स (ATMs) उपलब्ध नसताना लोकांना बँकेत जावे लागे, पैसे काढण्यासाठी कुपन घ्यावे लागे आणि रांगेत उभे राहून स्वतःचा नंबर येण्याची वाट पहावी लागे. हे फक्त वेळकाढू काम नव्हते परंतु जेव्हा खातेदाराला रोख रक्कम हवी असे तेव्हा त्याला बँकेमध्ये जावे लागे.

तथापि, इस.2000 च्या मध्यात बऱ्याच प्रतीक्षेनंतर ATMs ची सुविधा उपलब्ध झाल्याने पैसे काढण्याची प्रक्रिया सुलभ झाली. यामुळे लोकांना बँकेमध्ये न जाता किंवा त्यांच्या कामाच्या वेळेची चिंता न करता कधीही आणि कोठेही सहजपणे पैसे काढता येऊ लागले. याशिवाय, आपण दुसऱ्या प्रक्रियेचा अवलंब करून पैसे काढू शकता ज्याकरिता आपण स्वतः बँकेमध्ये जाणे, पैसे काढण्यासाठी स्लीप भरणे आणि ती सादर करणे आवश्यक असते. चला, या दोन्ही प्रक्रियांवर नजर टाकू.

स्लिप भरून पैसे काढण्याच्या पद्धती विषयी

• बँकेमध्ये जा
• पैसे काढण्यासाठी लागणारी स्लीप घ्या आणि आवश्यक माहिती भरा
• यामध्ये काढण्याची रक्कम,ज्या खात्यामधून पैसे काढायचे आहेत तो खाते क्रमांक, स्वाक्षरी, चलनाचे मूल्य इत्यादीचा समावेश असतो
• आपला नंबर येण्याची वाट पहा
• टेलरकडे पैसे काढण्याची स्लीप सुपूर्द करा
• टेलर आपणास पोचपावती देतो
• तो त्यानंतर रोख रक्कम मोजतो आणि ती आपणास देतो

ATM मधून पैसे काढण्याच्या पद्धती विषयी

• जवळच्या ATM मध्ये जा
• कार्ड स्लॉटमध्ये आपले कार्ड घाला
• आपल्या पसंतीची भाषा निवडा
• आपला चार अंकी ATM पिन टाइप करा
• “रोख रक्कम काढणे” वर क्लिक करा (बटण किंवा स्क्रीन टचवरून)
• आवश्यक रक्कम प्रविष्ट करा. (आपल्या खात्यातील शिल्लक रकमेनुसार)
• “पुष्टी करा” वर क्लिक करा
• मशीनमधून चलनी नोटा बाहेर येण्याची वाट पहा
• त्यानंतर बाहेर आलेल्या नोटा आणि आपले डेबिट कार्ड परत काढून घ्यायला विसरू नका

पासबुक म्हणजे काय?

आपण पासबुक हा शब्द ऐकला असेलच. काही दशकांपूर्वी जरी याचा वापर इतका सर्रास होत नव्हता, तरी अजूनही बँक पासबुक हे उपयोज्य आणि महत्वपूर्ण बँकिंग कागदपत्र म्हणून समजले जाते. आपण ज्या बँकेमध्ये किंवा वित्तीय संस्थेमध्ये खाते उघडले आहे त्यांनी दिलेले बँक पासबुक ही एक पुस्तिका आहे. आपले डेबिट कार्ड किंवा इंटरनेट बँकिंग तपशील समाविष्ट करून बँक, वेलकम कीट किंवा बँकिंग कीटमध्ये ते (पासबुक) आपणास देते.

बँक पासबुकच्या पहिल्या पानावर आपला खाते क्रमांक, ग्राहक ID, शाखेचा IFSC कोड, आपले नाव, पत्ता इत्यादीसारख्या माहितीचा समावेश असतो. पासबुकमुळे आपणास आपल्या खात्यामध्ये झालेल्या व्यवहारांचे संक्षिप्त स्टेटमेंट मिळण्यास मदत होते. अलीकडच्या काळामध्ये बँका ऑनलाईन स्टेटमेंट तयार करत असल्या तरी बँकेमध्ये जाऊन आपण आपले पासबुक अपडेट करणे केव्हाही चांगले कारण यामुळे आपल्याला व्यवहाराचा प्रत्यक्षपणे आढावा ठेवता येतो.

आदाता खाते जमा चेक म्हणजे काय?

आदाता खाते जमा चेकला विशिष्ट प्रकारचे चेक पेमेंट समजले जाते कारण निर्दिष्ट रक्कम आदात्याच्या खात्यामध्ये जमा होत असून आदाता ती अन्य कोणाच्याही खात्यामध्ये हस्तांतरीत करू शकत नाही. आदाता खाते जमा चेक कसा लिहावा ते पाहूया.

• सर्वप्रथम चेकच्या डाव्या बाजूला वरच्या कोपऱ्यात दोन क्रॉस रेषा काढा, आणि त्या रेषांमध्ये ‘आदाता खाते जमा’ असे लिहा.
• तथापि, आपण केवळ चेकवर क्रॉस केले आणि आदाता खाते जमा असे लिहिले नाही तर बँक त्याचाआदाता खाते जमा म्हणून नाही तर केवळ क्रॉसचेक म्हणून विचार करेल याची नोंद घ्या.

धारक चेक म्हणजे काय?

धारक चेकवरची रक्कम ही चेक घेऊन येणाऱ्या व्यक्तीला किंवा धारकाला दिली जाते. यावर आदाता म्हणून कोणत्याही नावाचा उल्लेख नसतो परंतु फक्त किती पैसे काढायचे आहेत त्या रकमेचा उल्लेख असतो. बँकेमधून रक्कम घेण्यासाठी धारक चेक दाखविणाऱ्या व्यक्तीला चेकवरची रक्कम दिली जाते. आपण धारक चेक हस्तांतरित करू शकत नाही. आपण तो केवळ वितरण करून हस्तांतरित करू शकता. तथापि, धारक चेक ही पैसे काढण्याची सुरक्षित पद्धत नाही कारण चेक गहाळ झाला तर त्याचा गैरवापर होण्याची शक्यता जास्त असते.

धारक चेकने पैसे काढण्यावर काही मर्यादा आहेत का? नाही. एखादया कंपनीने कर्मचाऱ्यांच्या पगारांचे पैसे काढण्यासाठी धारक चेक काढला तर बँक सहसा जास्त रकमेचा धारक चेक स्वीकारून रोख रक्कम देते. तथापि, तो चेक एखादया व्यक्तीसाठी असल्यास त्यावर निर्बंध लागू होऊ शकतात.

ठेवी म्हणजे काय?

भारतीय बँकिंग क्षेत्रामध्ये चार प्रकारच्या ठेवी उपलब्ध आहेत. चला, प्रत्येक प्रकाराविषयी थोडक्यात जाणून घेऊ या.

चालू खाते:

चालू खाते:डिमांड डिपॉझीट म्हणूनही ओळखले जाते आणि व्यावसाय करणाऱ्या व्यक्ती या खात्याचा वापर करतात. या खात्यावर दैनंदिन व्यवहाराच्या संख्येवर कोणतेही निर्बंध घातले जात नाहीत. याव्यतिरिक्त, या खात्यावरून खातेदारांना ओव्हरड्राफ्ट सुविधा पुरविली जाते. तथापि, बँक चालू खात्यावर कोणतेही व्याज देत नाही आणि ते चालू ठेवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणामध्ये शुल्क आकारले जाते.

बचत खाते:

मर्यादित उत्पन्न असणाऱ्या आणि काही प्रमाणामध्ये पैसे साठवू इच्छिणाऱ्या लोकांसाठी बचत खाते हा योग्य पर्याय आहे. या खात्यावर खातेदाराला व्याजाची विशिष्ट रक्कम मिळते जी बँकेनुसार बदलते. यामुळे खातेधारकाला वेळेमध्ये एकाच ठिकाणी रोख रक्कम जमा करणे शकत होते. तथापि, बचत खात्यावर झालेल्या व्यवहारांच्या संख्येवर बँक निर्बंध घालते.

मुदत ठेव:

मुदत ठेव हा ठेवींचा परंपरागत लोकप्रिय प्रकार आहे. येथे ठराविक कालावधीसाठी आपण आपले पैसे जमा करता (सात दिवसापासून दहा वर्षांपर्यंत) आणि आपल्याला पाच ते नऊ टक्के व्याजदराने निश्चित परतावा मिळतो. काही बँका त्यावरील दंडासहित अकाली FD बंद करण्यास परवानगी देतात.

आवर्ती ठेव:

आवर्ती ठेव हा अजून एक पारंपारिक ठेविचा प्रकार आहे, ज्यात ठेवीदार सहा महिने ते 120 महिन्यांच्या कालावधीसाठी आवर्ती स्वरुपात मासिक किंवा त्रैमासिक पद्धतीने ठराविक रक्कम जमा करतो. FD प्रमाणेच, RD वर देखील ठराविक व्याज दर दिला जातो. दंडाचे शुल्क भरून आपण RD अकाली बंद करू शकता.

डिमांड ड्राफ्ट म्हणजे काय?

डिमांड ड्राफ्ट ही एक प्रीपेड निगोशिएबल देयक पद्धत आहे,जेव्हा आदाता DD सादर करतो तेव्हा ड्रॅाईबँक पैसे देण्याची जबाबदारी स्वीकारते. रक्कम प्राप्त करण्यासाठी संबंधित बँकेने DD देणे आवश्यक आहे किंवा क्लिअरिंग प्रक्रियेच्या माध्यमातून तो DD ताब्यात घेणे आवश्यक आहे. आपण रोख किंवा चेकच्या माध्यमातून डिमांड ड्राफ्ट भरू शकता. तथापि, चेकची रक्कम रुपये 50,000/- पेक्षा जास्त असेल तरच DD साठी चेकवरून देय उपलब्ध आहे.

अर्थशिक्षण पोर्टलवर आर्थिक साक्षरता जनजागृती करण्याबद्दल बरेच काही आहे. आपली आर्थिक साक्षरता वाढविण्यासाठी आमच्या ब्लॉग स्पेसचे अनुसरण करा.

बँका प्रत्येकाला सेवा पुरवितात, अगदी वैयक्तिक ते व्यवसाय मालक आणि कॉर्पोरेशनपर्यंत. त्यानुसार भारतीय बँकिंग प्रणालीकडून विविध प्रकारची खाती ऑफर केली जातात. तर आपण भारतातील सहा प्रकारची बँक खाती पाहूया.

भारतातील 6 प्रकारची बँक खाती

1. बचत खाते

बचत खाते हे नियमित ठेव खाते आहे ज्यावर आपल्याला किमान व्याज मिळते. यामध्ये मासिक व्यवहाराच्या संख्येवर मर्यादा आहेत. लहान मुले, जेष्ठ नागरिक, महिला आणि कुटुंबांना बँक बचत खाते ऑफर करते. यामध्ये शून्य शिल्लक खाते आणि इतर आधुनिक वैशिष्ट्ये असून बिल देयके, डेबिट कार्ड आणि ऑटो स्वीप यांचा समावेश होतो.

2. चालू खाते

हा खाते प्रकार उद्योजक, व्यवसाय मालक आणि व्यापाऱ्यांसाठी आहे. त्यात अधिक रोख ठेवी असतात. अधिक संख्या आणि व्यवहाराची वारंवारता सुलभ करते, आणि दैनंदिन व्यवहारावर मर्यादा नसते. याव्यतिरिक्त, या खात्यावर ओव्हरड्राफ्ट सुविधा दिली जाते जी खातेदाराला खात्यात असणाऱ्या रकमेपेक्षा जास्त रक्कम काढण्याची मुभा देते. तथापि, चालू खाते हे शून्य व्याज खाते आहे आणि त्यात किमान शिल्लक ठेवणे आवश्यक असते.

3. मुदत ठेव

खातेमुदत ठेव खाते, ज्याला FD म्हणून ओळखले जाते, खात्यात आपल्याला एकरकमी रक्कम जमा करता येते आणि त्यावर कालावधीप्रमाणे (जो सात दिवस ते दहा वर्षापेक्षा कमी असू शकते) विशिष्ठ व्याज दर आकारण्यात येतो. काही बँका जेष्ठ नागरिक आणि महिलांना जमा केलेल्या रकमेवर जास्त व्याज दर देतात.

मुदतठेवीमध्ये रक्कम जमा करणे म्हणजे ठरलेल्या कालावधीसाठी रक्कम लॉक करणे होय. असे असले तरीही अनेक बँकांची ऑनलाईन बँकिंग सुविधा अकाली FD बंद करण्यास आणि त्यावेळेपर्यंत जमा झालेल्या व्याजास परवानगी देतात . त्याशिवाय, ऑनलाईन बँकिंगने FD उघडण्याच्या प्रक्रियेला प्रोत्साहन दिले आहे. आता आपण काही मिनिटातच FD उघडू शकता.

4. आवर्ती ठेव खाते

आवर्ती ठेव खाते यालाच RD म्हणतात, हे एक लोकप्रिय आणि पारंपारिक खाते आहे यामध्ये आपण निवडलेल्या मुदतीप्रमाणे आपल्याला सहा महिने ते दहा वर्षापर्यंत आवर्ती आधारावर मासिक किंवा त्रैमासिक काही ठराविक रक्कम जमा करावी लागते. या प्रकारच्या खात्यात कालावधी संपेपर्यंत खातेदारास ठराविक व्याजदराने व्याज दिले जाते.

तथापि, RD आपल्याला कालावधी आणि आवर्ती रक्कम बदलण्याची परवानगी देत नाही. याशिवाय काही बँका कमी व्याजदारानुसार दंड आकारून RD अकाली बंद करण्याची परवानगी देतात.

5. पगार खाते

नावाप्रमाणेच, पगार खाते हे आपल्या नियोक्त्याशी असलेल्या संबद्धतेनुसार उघडले जाते आणि दरमहा आपला पगार या खात्यामध्ये जमा होतो. एखादया कंपनीचा कर्मचारी म्हणून आपण आपल्याला हव्या असलेल्या वैशिष्टांप्रमाणे पगाराचा प्रकार निवडू शकता. पगाराव्यतिरिक्त आपणास पगार खात्यामध्ये भरपाईसुद्धा मिळते.

6. NRI खाते

आता परदेशी वास्तव्यास असलेल्या भारतीयांचे काय? अशा लोकांसाठी बँक NRI खात्याची सुविधा देते. बँक देत असलेल्या NRI खात्याच्या विविध प्रकारांमध्ये खालील घटकांचा समावेश होतो,

• अनिवासी सामान्य (NRO):

हे रुपये चलनामधील खाते आहे, जेथे NRI खात्यामध्ये विदेशी चलनामध्ये रक्कम जमा करतात आणि ते रुपयामध्ये रुपांतरीत होतात. या खात्यामध्ये NRI परदेशातील रक्कम ठेवू शकतात.

• अनिवासी बाह्य (NRE):

NRO प्रमाणेच, NRE मध्ये रुपयांमध्ये रक्कम ठेवली जाते. तथापि, हे खाते फक्त परदेशी मिळवलेले पैसे जमा करण्यासाठीच आहे.

• विदेशी चलन अनिवासी (FCNR):

FCNR खात्यामध्ये विदेशी चलनामध्ये रक्कम ठेवली जाते. यामुळे NRI खाते धारकांना खात्यामधून मुद्दल आणि व्याज हस्तांतरित करणे शक्य होते. तथापि,भारतात यावर व्याज आकारले जात नाही.

या ब्लॉगवरून भारतातील बँकेच्या विविध प्रकारांबद्दल आपल्याला पुरेशी माहिती मिळाली असेल अशी आम्हाला आशा आहे. अशाच प्रकारच्या आर्थिक साक्षरतेच्या सामग्रीसाठी अर्थशिक्षण पोर्टलवर भेट देत रहा.